Ένας άνθρωπος, καταδικασμένος από τη θεία δίκη για σοβαρό παράπτωμα, μεταμορφώνεται σε πίθηκο. Αφού περάσει ένα διάστημα σ’ έναν ερημότοπο, ο Ξουθ, όπως είναι το όνομά του, αιχμαλωτίζεται και ζει στην Αγγλία και την Ελλάδα, εκτελώντας χρέη υπηρέτη στον εκάστοτε κύριό του, χάρη στη μεγάλη του ικανότητα να μιμείται τον άνθρωπο. 
Ο τελευταίος ιδιοκτήτης του είναι ο Καλλίστρατος Ευγενίδης, τυπικό δείγμα ανερχόμενου νέου στην Αθήνα της δεκαετίας του 1840. Ταπεινής καταγωγής, εκπαιδευμένος στην «πεφωτισμένη Ευρώπη», αλλάζει το όνομά του και επινοεί ένα ένδοξο οικογενειακό παρελθόν προκειμένου να μπει στη σφαίρα επιρροής του παλατιού. Οι νέες περιπέτειες του πίθηκου Ξουθ ξεκινούν, λοιπόν, στην προσπάθειά του να επικοινωνήσει με τον τωρινό κύριό του και τους υπόλοιπους χαρακτήρες του έργου, οι οποίοι έχουν εξέχοντα ρόλο στα πολιτικά πράγματα της Ελλάδας του πρώτου μισού του δέκατου ενάτου αιώνα. 
Θα καταφέρει ο Ξουθ να τους επηρεάσει, συμβάλλοντας στη διαμόρφωση των νέων ηθών, αλλά και να εξιλεωθεί από τα δικά του λάθη και τις αμαρτίες, ώστε να επανέλθει και αυτός στην πρότερη ανθρώπινη υπόστασή του;